بسکتبال در ایران را زنان ارمنی پایه‌گذاری کردند. بعدها چشم مردان و زنان ایرانی به این بازی روشن شد. با تصویری به جا مانده از دختران بسکتبالیست ارامنه، حتی روایت‌های مختلفی که درباره ورود بسکتبال به ایران وجود دارد، نمی‌توان نقش ارامنه در ورود بسکتبال به ایران را انکار کرد.
از فوتبال که بگذریم، بسکتبال پس از دختران ارامنه، جمعیت بیشتری را به نسبت بیشتر بازی‌های مردان به خود جلب کرد.
سال 1302. محله‌ی جلفای اصفهان.
تصویری که شورای خلیفه‌گری ارامنه ارائه داده، نخستین سند معتبر ورود بسکتبال به ایران است.
روی این عکس که دختران بسکتبالیست را نشان می‌دهد، تاریخ 1923 نوشته شده است.
در طول دهه‌های اول و دوم سلطنت پهلوی، نشانه‌هایی از بسکتبال در مدارس تهران و برخی شهرهای ایران پیداست. یکی از قدیمی‌ترین عکس‌های دختران بسکتبالیست در اردیبهشت ماه سال 1320 در مجله اطلاعات هفتگی منتشر شد.
دختران ارامنه، بازی‌های مدارس تهران و تأسیس باشگاه آرارات در سال 1323، به مدت 20 سال گام‌های اگرچه کُند، اما در مسیر بسکتبال زنان برداشته شد.
در دهه‌های 20 و 30، نام بسکتبال زنان آرارات به عنوان نخستین بازیکنان یک تیم باشگاهی، به گوش خورد. آنها نخستین تیمی بودند که بر فراز پلی از اشتراکات اجتماعی و فرهنگی با تیم‌های تازه تأسیس بسکتبال بانوان مانند: تاج، تهرانجوان، انجمن دوشیزگان و بانوان، پاس و … در طول سال‌های دهه‌ی 40 روبرو شدند.
در سال 1344، مسابقات زنان با جمعیت زیادی همراه بود. با تشکیل نخستین تیم ملی بانوان بسکتبال در این سال، بسکتبالیست‌های برتر فراخوانده شدند که علاوه بر رشد بسکتبال زنان، جایگاه ارمنیان نیز در تیم ملی بانوان دیده شد.
سپس 50 سال بعد از عصر محله‌ی جلفا در اصفهان، حضور بسکتبال آرارات در رقابت‌های باشگاهی تهران و ایران با تیم‌ها و نفرات بیشتر از جمله ارامنه‌ی اصفهانی پررنگ‌تر بود.
اتفاق مهم دیگر در تاریخ ورزش آرارات افتتاح ورزشگاه آرارات با سالن بسکتبال، والیبال و … در سال 1354بود که آموزش بسکتبال و آماده‌سازی تیم‌های باشگاه برای زنان را آسان‌تر کرد.
المپیک ارامنه، بخشی از فعالیت‌های بسکتبالیست‌های ارمنی است که طی دهه‌های متمادی همیشه مورد توجه بوده است. همچنین بازی‌های ارامنه ایران برای توسعه‌ی بازی زنان و مردان از سطح پایه تا نخبگان.
در دهه‌ی 50، فرصت‌ها و دستاوردهای بسکتبال آرارات به طور گسترده در حال رشد بود و در این بین ستاره‌هایی در آسمان بسکتبال ایران درخشیدند…
زنان ارامنه و تیم ملی
اگرچه فکر می‌کنم هرگز اسامی کامل نخواهد بود، اما تعدادی از دختران ارمنی در دهه‌ی 40 به اردوها فراخوانده یا عضو تیم ملی شدند.
در نخستین تیم ملی زنان 1344 و در سفر ترکیه؛ ساتنیک دومانیان و ایرن نیکوغوسیان. در سفر تیم ملی به سه جمهوری شوروی سابق؛ علاوه بر این دو نفر به نام‌هایی همچون مارو آوانسیان، آیلین ملیکیان و آناهید آراکلیان برمی‌خوریم.
در جام ملت‌های آسیا 1974 سئول که تیم بانوان ایران برای نخستین بار در این رقابت‌ها به میدان رفت، آیلین ملیکیان، ژنیک شهبازیان، استلا مددیان، اولین آواکیان و مارو آوانسیان از اعضای تیم ملی بودند. در کنار جرج شیرالیو سرمربی رومانیایی، علی‌اکبر لطفی و هوسیک غوکاسیان، مربی مرد ارمنی، کمک‌های او بودند.
در بازی‌های آسیایی تهران:
آیلین ملیکیان، فرزانه نوربخش، زهره شهمایی، مهین کوره چیان، مارو آوانسیان، ژنیک شهبازیان، زهرا نقی‌پور، اِولین آواکیان، فتانه هادوی، سهیلا ماهوتیان، هیلدا ملکیان و زیبا افلاطون. سرمربی: شیرالیو. مربی: غوکاسیان.
از 1344 تا 1353، دختران ارامنه در تیم‌های ملی به طور خاص دیده شده‌اند. حتی به تیم ملی سال 1355 که به مسابقات هنگ‌کنگ اعزام نشد، نام اودت آقاجانی از آرارات در فهرست تیم ملی بود.
باشگاه آرارات از زمان شروع جام شهبانو، لیگ بسکتبال زنان ایران، در سه دوره‌ی این بازی‌ها تا پیش از بهمن 1357 حضور فعالی داشت. اگر قهرمانی‌های هر سه دوره تیم ایرانا را کنار بگذاریم، آرارات در سال‌های 1354 و 1356 نایب قهرمان لیگ ایران شد.
این عناوین و حضور پیگیر نسل‌ها در بالاترین سطح بسکتبال، از یک پیشینه‌ا‌ی بود که جامعه‌ی ارامنه آن را مناسب دختران می‌دانست. سال‌های طولانی ورزش کردن برای زنان؛ غیرعادی، برخلاف آموزه‌های مذهبی، و امری بی‌فایده در ایران بود.
ارمنیان و تعدادی زنان پیشرو همچون اعظم اسکندر، سیمین شفیقی و… راه را برای زنان دیگر هموار کردند تا به بسکتبال زنان نه به اندازه‌ی مردان اما بالأخره توجه شود.
اعظم اسکندر با ستودن فعالیت دختران ارمنی در بسکتبال می‌گوید: «دهه‌ی 40 زمانی بود که بسکتبال مدارس و باشگاهی به طرز مطلوب‌تری برای زنان معرفی شدند… ارمنیان غالباً خوش‌تکنیک بودند. موهای‌شان را زیبا و مرتب می‌کردند. عالی به نظر می‌آمدند و کمک می‌کردند تا ما به رقابت ادامه بدهیم»…
در هر حال بین 1344 تا 1356 «عصر طلایی» بسکتبال بانوان، دختران ارمنی با تیم‌های ملی در بازی‌های دوستانه، آسیایی و جهانی دانشجویان، اثرگذاری داشتند.
قهرمانی در لیگ امید
مردان ارمنی به نسبت زنان بسکتبالیست توفیق چندانی در تیم آرارات ندارند اما ارمنیان در دوره‌های مختلف بازیکنان مطرحی به تیم‌های رده‌های پایه و تیم ملی معرفی کردند. اگرچه تیم بسکتبال باشگاه آرارات نیز سال‌ها از تیم‌های خوب بسکتبال تهران بود.
از 50 سال پیش تا امروز؛ آرتوش اسکندریان، وازگن صفریان، روبیک، نواسیان، بهرام‌چیان، آبکار، خاچاطوریان، گئورک‌چیان، هروس آوانسیان، عیسی‌جانی، پطروسیان، سرژیک و نژدیک کُبری، شاهمیریان، مومجیان، طهماسیان، دیربوغوسیان، درو و رافی درغوکاسیان، آرمی نظریان و پیتر گیرگوریان در تیم ملی، تیم ب و تیم جوانان ایران بازی کردند. (شاید اسمی را جا انداخته باشم).
آنچه جامعه‌ی ایرانی به مدت طولانی به فکر بسکتبالیست‌های ارمنی در تیم ملی بسکتبال بود، با نام‌هایی همچون اوشین ساهاکیان و آرن داودی همراه است. آنها راه درازی را پیمودند و در قهرمانی‌های بسکتبال ایران در آسیا با تیم‌های جوانان، امیدها و تیم ملی نقش داشتند و با بیشترین توان خود رقابت کردند.
ارمنیان در رده‌های سنی دختر و پسر در تهران و شهرهایی مثل اصفهان همیشه حرف برای گفتن دارند.
در سال 1396 تیم پسران آرارات تهران قهرمان لیگ بسکتبال امیدهای باشگاههای ایران شد.
اگر چه تاریخ گواهی می‌دهد زنان ارمنی پدیدآورنده‌ی بسکتبال و افزودن بر فعالیت‌های بسکتبال زنان ایران بودند اما تیم‌های مردان آرارات نیز از جمله تیم‌های باشکوه بسکتبال بودند.
سهم ارامنه در تیم‌های پایه با وجود محدودیت‌های مالی و منابع انسانی، همواره پررنگ بوده و جایگاه این تیم‌ها در بسکتبال ایران محفوظ است. آنها در سه بازی فینال لیگ امید فصل 96، با هدایت سیامک ویسی، 2 بر یک از سد نفت امیدیه گذشتند و قهرمان شدند. قهرمانی آرارات یک بار دیگر ظرفیت‌های نهفته در بسکتبال ارامنه را آشکار کرد.
همچنین تیم‌های ارمنیان شرکت کننده در المپیک ارامنه جهان تاکنون به مؤفقیت‌های زیادی نائل آمده‌اند و کارهای زیادی انجام داده‌اند.
هروس آوانسیان بازیکن تیم جوانان ایران 1982، داور و ناظر بین‌المللی، رئیس سابق کمیته داوران بسکتبال آسیا و یکی از دو داور تاریخ بسکتبال ایران که در المپیک قضاوت کرد، از امتیازات بین‌المللی بسکتبال ایران در سطح جهانی است.
آنچه با نوشتن بسکتبال زنان و مردان ارمنی واقعاً توجه مرا جلب می‌کند، حضور آنها در جای جای تاریخ 100 سال و 50 سال گذشته است. مطمئن هستم وقتی از بسکتبال آنها می‌نویسم یعنی با زندگی روزمره آنها روبرو می‌شوم…
آرارات امروز
در موقعی که تاریخ بسکتبال ارمنیان را زیرورو می‌کنم این نام‌ها توجه مرا به خود جلب کردند:
لتیسیا گریگوریان، مرلین مایل یان، آدنیکا آله‌یاریان، ناره اوهامیان، آرپا خچادوریان، امیلی درپطروسیان، ناره ملکون، مانه ملکون، مایا هنرچیان، آلین میناس میرزابیگ، کیلی وارتومیان و تینا بادالیان تارویانس. مربی: نارینه اردشنیان.
نارینه. ناره. ملی‌پوش بسکتبال که با تیم آرارات در لیگ ایران سابقه قهرمانی دارد. همچنین تیم ملی بسکتبال بانوان را در بازی‌های دوستانه و در سفرهای مالزی، سوریه و ترکیه همراهی کرد. بین سال‌های 1386 تا 1394.
از یک جایی به بعد که باشگاه آرارات دررقابت با تیم‌های متمول و به دلیل مشکلات مالی از عهده‌ی نگه داشتن ستارگانش برنیامد، هریک به سایر تیم‌ها پیوستند. نارینه اردشنیان به گروه بهمن.
او در کنار متشرعی و عادلی در آرارات مربیگری کرده بود و اکنون تجربیاتش از دوران بازی و مربیگری را به تیم نونهالان آرارات آورد.
بازیکن سابق آرارات از سال 1384 تا 1389 با چهار قهرمانی و دو نایب قهرمانی در سوپرلیگ بانوان کارنامه‌ای قابل دفاع دارد. نارینه بار دیگر در سال‌های 1392 و 1393 به نایب قهرمانی و قهرمانی سوپرلیگ نائل آمد.
دوران تیم ملی بسکتبال بانوان در زمان نارینه اردشنیان علاوه بر او با ارمنیان دیگری همراه بود. ادنا عیسائیان، مونیکا موقریان و آرمینه پتروس که بازیکن سپاهان اصفهان بود.
طی دو دهه‌ی 80 و 90 تعداد قهرمانی‌های نارینه برای او و باشگاه آرارات رکوردی را نشان می‌دهد که همچنان دست‌نیافتنی‌ست. علاوه بر این، ناره، یک دوره هم با تیم دانشگاه آزاد قهرمان سوپرلیگ شده بود تا توانایی‌هایش را بیرون از باشگاه آرارات هم نشان بدهد. 6 قهرمانی در سوپرلیگ بانوان.
تکیه کلام همیشگی نارینه اردشنیان که روی آن تأکید دارد؛ شهریور 1384 وارد تیم ملی شدم و شهریور 1394 بازنشسته شدم! او در مسابقات چهارجانبه ترکیه از تیم ملی خداحافظی کرد.
ادنا عیسائیان، نارینه اردشنیان، آیرین آرتونیان و وانا موسی‌خانیان از آرارات تهران باز هم سهم قابل توجه بازیکنان ارمنی در سفر به ترکیه را نشان داد. عکس تیم ملی بسکتبال در ترکیه.
دختران آرارات با تیم نونهالان و بعد از چند سال برگشتند. هر چند با عنوان سوم نونهالان دسته دو تهران اما نارینه اردشنیان که تمام این دوره‌ها را از 10 سالگی به مدت حدود 25 سال در بسکتبال تجربه کرد، چهره‌ی درجه یکی است که می‌توان با او به آینده‌ی بچه‌ها امیدوار شد.
رکورددار قهرمانی
بسکتبال ارامنه در بخش زنان علاوه بر رکورددار قهرمانی باشگاههای ایران، مهمترین مدافع حقوق زنان در بسکتبال ایران است. تا قبل از بهمن 1357، بخشی از دستاوردهای بسکتبال زنان مرهون تلاش‌های ارمنیان است. پس از آن نیز با وجود فضای بسته اجتماعی، دختران ارامنه نظیر آنی شاه‌کرمی، لیلی شیروانیان، لینت ولادیکا، آنی کشیشیان، آیدا سیمونیان و … در کنار بازیکنان باشگاهی و مسابقات دانشگاهها، مهمترین کنشگران بسکتبال در دهه‌های 60 و 70 بودند.
روزگاری که پوشیدن لباس ورزشکاران حتی در بین دختران مسأله‌ی جمهوری اسلامی بود همینطور راه ندادن خانم‌ها به ورزشگاهها، اما بسکتبال دختران ارمنی با وجود این نظم سیاسی، دستاوردهای ارزنده‌ای ساخت. قوانینی که از زمین‌های ارامنه بیرون آمد و در دوران مختلف به بسکتبال بانوان سر و شکل داد.
با آغاز دهه‌ی 80 موج تازه‌ای که در بسکتبال ارامنه به راه افتاده بود به قهرمانی‌های ممتد بسکتبال آرارات انجامید. در سال 1383 آرارات قهرمان لیگ یک بانوان باشگاههای ایران شد.
قهرمانی‌ها در لیگ برتر در سال‌های دهه 80 تا اواسط دهه‌ی 90 به افتخارات ارمنیان تداوم بخشید.
از دیگر چهره‌های شاخص ارمنی که در تیم‌های دیگر افتخارآفرینی کردند آرمینه پطروس ستاره ملی‌پوش باشگاه فولاد سپاهان اصفهان بود. یا مقدی شاه‌نظری ملی‌پوش ایران در بازی‌های اسلامی زنان.
نمی‌شود از همه‌ی نفرات که طی سال‌ها برای آرارات قهرمانی آوردند نام برد اما با یادی از همه‌ی دختران بسکتبال ارمنی به ترکیب تیم آخرین دوره قهرمانی آرارات در لیگ برتر اشاره می‌کنم:
نارینه اردشنیان، ادنا (تینا) عیساییان، آیرین آرتونیان، وانا موسی‌خانیان، گایانه عزیزیان، وانه خچومیان، ملانیا آقاجانیان، پولین یوسفی، ملانیا اسماعیلیان، پرنی آراکلیان، تنی آساطوری، مونیکا موقریان و آرینه سرکیسیان.
این تیم بازیکن ارمنستانی هم داشت. زنده‌نام مهین کوره چیان به اتفاق شایسته متشرعی، ریتا خلعتیان و اودت آقاجانی در ادوار مختلف سرمربی و مدیر و سرپرست و مربی تیم‌های آرارات شدند.
آیرین آرتونیان در سال 1396 عضو تیم سه‌نفره ایران در بازی‌های داخل سالن آسیا بود.
آناهیس خداوردیان و ادنا عیساییان در آخرین تیم ملی اعزامی به کاپ دسته دو آسیا بودند تا نقش دختران ارمنی از عصر جلفا تا امروز همچنان پابرجا ماند.
در سال‌های اخیر مربیانی نظیر علی قنبری و سعید رسولی هدایت تیم آرارات را در مسابقات مختلف برعهده داشتند. از جمله سعید رسولی سرمربی تیم در المپیک ارامنه به میزبانی ارمنستان. همچنین رسولی مقام‌هایی را نیز با آرارات در سطح امیدهای ایران، لیگ ملی و لیگ دسته یک تهران و باشگاههای ایران به دست آورد.
