بسکتبال ایران همیشه تمایل به استفاده از مربیان خارجی داشت. از روزهای قبل از اعزام تیم ملی به رقابت‌های بسکتبال المپیک 1948 لندن تا همین روزهایی که صحبت از استخدام مربی خارجی برای تیم ملی در میان است.
1948 لندن (1327)
پیش از المپیک ۱۹۴۸ لندن، بازیکنان تیم ملی بسکتبال ایران زیر نظر ماژور تامسون، یک افسر ارشد نظامی آمریکا، تمرین می‌کردند.
وی نفرات تیم ملی را با تمرینات جدید بدنی آشنا کرده بود و مهارت‌های بسکتبال را نیز به آنان آموخت.
فتح‌الله امیرعلایی معاون فنی تربیت بدنی به نمایندگی از طرف کمیته ملی المپیک و انجمن تربیت بدنی، از زحمات این افسر آمریکایی تشکر کرد.
روز ۱۳ مرداد ۱۳۲۷، از طرف اداره تربیت بدنی در محل اداره از عده‌ای دعوت به عمل آمده بود تا در جلسه‌ای از همکاری‌های «ماژور تامسون» که در تمرین دادن به تیم بسکتبال المپیک «تشریک مساعی» کرده بود، قدردانی شود.
در این مراسم چند تن از افسران ارشد آمریکایی ژاندارمری حضور داشتند. منیر مهران، مدیر باشگاه نیرو و راستی که حدود یک سال از مرگ همسرش، منوچهر مهران می‌گذشت، جعبۀ نقره‌ای را که به عنوان یادبود برای ماژور تامسون تهیه شده بود به وی اهداء کرد.
منبع: مجله نیرو و راستی (دوره سال 1327)
بازی‌های آسیایی 1951 (اسفند 1329)
در مورد مربیان تیم‌های ملی از سال 1948 تا بازی‌های آسیایی 1966، می‌توان گفت بازیکنان در حین یا پایان دوران بازی خود مربیگری تیم ملی را برعهده گرفتند.
از جمله این نفرات می‌توان به کاظم رهبری (داور) اشاره کرد که از او به عنوان مربی یا سرپرست تیم ملی در المپیک لندن نام برده می‌شود. حسین سرودی کاپیتان و مربی تیم ملی در بازی‌های آسیایی 1951 دهلی‌نو بود و حسین جبارزادگان برای مدتی در سال‌های دهه 30 و اواسط دهه 40، سرمربی تیم ملی شد. حسین صعودی‌پور دیگر بازیکن تیم ملی در المپیک 1948، مربیگری در تیم ملی را تجربه کرد همچنین حسن کساری و ابوالفضل صلبی.
گرچه از ماهیت و نحوه‌ی کار مربیان طی دو دهه اطلاع کافی در دست نیست اما در سال 1345 با بکارگیری مربی آمریکایی حضور و علاقه به کار مربیان خارجی در بسکتبال ایران به عینیت رسید.
فریدون شریف‌زاده سمت راست و حسین جبارزادگان مربیان بسکتبال و والیبال
فریدون شریف‌زاده در همان روزگاران سرمربی تیم بسکتبال بانوان ایران در مسابقه‌های دوستانه از جمله در ترکیه بود تا روند آماده‌سازی تیم‌های بانوان از همان دوران آغاز شود.
شریف‌زاده ایرانی ترک تبار بود که برای تحصیل به ترکیه رفت و در باشگاه گالاتاسرای به والیبال و بسکتبال مشغول شد. وی در بازگشت به ایران، این دو رشته را در بین جوانان به طور جدی‌تر پیگیری کرد.
بسکتبال ایران با تشکیل فدراسیون در سال 1326 شمسی، به عضویت فیبا درآمد.
طی سال‌های 1948 تا 1966، تیم ملی به ندرت به خارج می‌رفت. تیم ملی در سه دوره بازی‌های آسیایی 1954، 1958 و 1962 غایب بود. اعزام‌های دهه 30 بیشتر به دیدارهای جام سنتو، جام بسفر یا بازی‌های دوستانه با کشورهای ترکیه، عراق، پاکستان، سریلانکا (سیلان) و هند خلاصه شده بود.
حسین جبارزادگان در اوائل دهه 40 تا سال 1345 که «دان لینهان» مربی آمریکایی به ایران آمد، در چند دوره سرمربی تیم ملی بسکتبال بود.
تا قبل از بازی‌های آسیایی 1966 بانکوک، تیم ملی دانشجویان ایران در سه دوره رقابت‌های جهانی دانشجویان به میدان رفت که مربیان این تیم‌ها یا از بازیکنان قبلی (حسین جبارزادگان و فریدون شریف‌زاده) تیم ملی و یا از بین معلمان و استادان ورزش انتخاب می‌شدند.
مدتی نیز مسعود ماهتابانی کاپیتان تیم ملی در دهه 40 مربی تیم ملی شد. مصطفی افوضی نیز در پایان دوره بازی خود به مربیگری روی آورد.
مربی آمریکایی برای تیم ملی 1966
برای بازی‌های آسیایی 1966 یک مربی آمریکایی به نام «دان لینهان» به خدمت گرفته شد. بعد از این مربی، شرایط کار برای مربیان در تیم ملی روشن‌تر از گذشته بود و بین سال‌های 1345 تا 1348؛ حسن اشتری، علیرضا اوشار (سرمربی بانوان) و … هدایت تیم ملی را برعهده گرفتند.
مجید توفیق بازیکن و واسیلیسکو سرمربی تیم ملی بسکتبال 1970
ورود رومانیایی‌ها
لوچیان واسیلیسکو دومین مربی خارجی بود که در سال 1349 تیم ملی بسکتبال را در بازی‌های آسیایی 1970 بانکوک هدایت کرد. وی از استادان تربیت بدنی در دانشگاه بخارست رومانی بود. در سال 1351، در هنگامه آماده‌سازی ورزش ایران برای بازی‌های آسیایی 1974 تهران، جرج شیرالیو، باز هم از رومانی سرمربی تیم ملی شد.
در مورد واسیلیسکو بازیکنان آن دوران مثل جمشید قاسمی معتقد بودند «پای دفاع» و «چگونه یارگیری کنیم» را از این مربی آموختند. واسیلیسکو همزمان به تیم جوانان تمرین می‌داد که قاسمی از بازیکنان تیم جوانان بود. تا آن زمان بازیکنان ما دفاع فردی را خوب و اصولی انجام نمی‌دادند. به گفته قاسمی به غیر از مجید توفیق، سایر مربیان کمتر به تکنیک می‌پرداختند اما واسیلیسکو تأثیر بسزایی در آموزش تکنیکی بازیکنان جوان داشت. درباره شیرالیو هم گفته می‌شود وی به اصول بدنسازی در بسکتبال آشنا بود و در آن زمان در مورد مربیگری وی در باشگاههای رومانی حرفی زده نشده بود. شیرالیو با مربیانی مانند مسعود ماهتابانی، (قبل از بازی‌های آسیایی به علت غرق شدن در دریا درگذشت)، مصطفی افوضی، علی‌اکبر لطفی و هوسیک که به تناوب مربیان تیم ملی بودند کار کرد.
یکی از مراحل اردویی تیم ملی بسکتبال پیش از بازی‌های آسیایی 1974 تهران. شیرالیو سرمربی تیم ملی نشسته نفر وسط. مسعود ماهتابانی ایستاده بالای سر او مربی.
دنیای ورزش در یکی از شماره‌های خود در بهمن 1351 از وجود اختلاف بین رئیس فدراسیون بسکتبال با شیرالیو خبر داد. فریدون صادقی چند ماه قبل از بازی‌های آسیایی به جای حسین نخعی رئیس فدراسیون شده بود.
طی سال‌های 1354 تا 1357 محمود عدل برای مدتی سرمربی تیم ملی شد. سروش نگهبان و حسن کریمی نیز همین طور. کریمی در سال 1357، در سفر تیم ملی بسکتبال به ایروان در دو بازی این تیم برابر ارمنستان روی نیمکت مربیگری تیم ملی نشست.
در سال 1360 نخستین تیم ملی بسکتبال بعد از انقلاب تشکیل شد که هدایت آن را ابتدا عنایت آتشی عهده‌دار بود اما همراه تیم به مسابقه‌های جام ملت‌های آسیا نرفت و حسن ذوالفقاری و احمد حسن‌نیا، دستیاران او اعزام شدند. آتشی یک بار دیگر به عنوان سرمربی در سال 1362 همراه تیم ملی به مسابقه‌های جام ملت‌های 1983 رفت.
در سال 1364، مدتی ژادانی مربی اهل مجارستان سرمربی تیم ملی شد اما در نهایت رضا اسماعیلی و منوچهر شهامت‌نژاد رهسپار مسابقه‌های جام ملت‌های 1985 آسیا شدند.
در جام ملت‌های 1989، مجید توفیق سرمربی تیم ملی بود به اتفاق پورشرفی، کبیر و رحمانیان.
این ترکیب در بازی‌های آسیایی 1990 پکن با کبیر و رحمانیان تغییر کرد.
والری لونیکخین مربی اهل شوروی نخستین مربی روس در تاریخ بسکتبال ایران لقب گرفت که هدایت تیم ملی را در جام ملت‌های 1991 بر عهده داشت.
دو سال بعد تیم ملی با یکی از بازیکنان سابق شوروی و مربی ارمنستان، یکی از جمهوری‌های استقلال یافته شوروی سابق، «ویتالی زاستاخوف»، در مسابقه‌های جام ملت‌های 1993 جاکارتا در اندونزی به میدان رفت.
در سال‌های بعد، شهامت‌نژاد و عباس آقاکوچکی (1995)، سعید فتحی و احمد علیین (1997) و عنایت آتشی و رضا نوری (بازی‌های آسیایی 1998 بانکوک)، مربیگری در تیم ملی را تجربه کردند. پیش از جام ملت‌های 1977 عربستان، رضا شجاع‌پور برای مدتی هدایت تیم ملی بسکتبال را بر عهده گرفته بود.
در غیبت بسکتبال ایران در دو دوره جام ملت‌های آسیا (1999 و 2001)، گری لمون، مربی آمریکایی به کار گرفته شد اما نتایج وی در غرب آسیا مسئولان وقت را در اواخر دهه 70 راضی نکرد. حسن میرزاآقابیک و عباس مرشدی در چند دوره کمک مربیان تیم ملی بودند. اسدالله رحمانیان نیز یک دوره در رقابت‌های غرب آسیا (مقدماتی 1997) به میزبانی لبنان به عنوان کمک آتشی در کنار میرزاآقابیک روی نیمکت ایران قرار گرفت.
سعید ارمغانی دیگر مربی‌ای بود که تا فروردین 1381 سرمربی تیم ملی بسکتبال بود.
ورود مربیان صرب
تابستان 1381، داریوش نبوی، روی نیمکت مربیگری تیم ملی بسکتبال نشست و باز هم ایران در غرب آسیا با رقبای قدرتمند آن زمان، اردن، سوریه و لبنان مبارزه می‌کرد.
چند ماه بعد در اسفند 1381، «نناد ترایکوویچ»، سرمربی یوگسلاوتبار تیم ملی بسکتبال از بخش صربستان، در نخستین نشست هماهنگی خود با مربیان تیم‌های ملی ایران آنان را به کار جدی دعوت کرد.
ترایکوویچ نخستین مربی صرب تاریخ بسکتبال ایران لقب گرفت که تیم ملی بسکتبال را بعد از دو دوره غیبت، به جام ملت‌های 2003 در چین بازگرداند. مصطفی هاشمی و مسعود قاسمی کمک‌های وی بودند.
چند ماه بعد همکاری بین فدراسیون بسکتبال و نناد به پایان رسید و ولادیمیر بوسنیاک دیگر مربی اهل صربستان جایگزین او در تیم ملی شد. بوسنیاک همزمان در تیم امید ایران مربیگری کرد که در مهر 1383 با این تیم در تهران قهرمان آسیا شد و سهمیه جام جهانی زیر 23 سال را به نام ایران گرفت. (ایران در این رقابت‌ها به میزبانی آرژانتین شرکت نکرد).
مقام سوم بازی‌های کشورهای اسلامی در عربستان از دیگر نتایج بوسنیاک بود. در روز دهم شهریور 1384، در حالی که تیم ملی برای مسابقه‌های قهرمانی جام ملت‌ها در قطر آماده می‌شد و اردوی خود را در ترکیه بر پا کرده بود، بوسنیاک در یک حرکت غیرمنتظره و با به جای گذاشتن یک یادداشت کوتاه استعفا داد و از همان جا به کشورش بازگشت.
محمدمهدی ایزدپناه و مهران حاتمی، دستیاران بوسنیاک هدایت تیم ملی را در جام ملت‌های 2005 قطر برعهده گرفتند.
در روز 18 آبان 1384، فدراسیون بسکتبال بعد از مذاکره با فردریک اونیکا، با این مربی نیجریه‌ای – آمریکایی برای هدایت تیم ملی توافق کرد. آن روزها مسابقه‌های غرب آسیا برای تیم ملی اهمیت داشت اما مهمتر از آن بازی‌های آسیایی 2006 بود که در قطر برگزار می‌شد.
تیم ملی بسکتبال با اونیکا مؤفق به کسب مدال برنز بازی‌های آسیایی بعد از 55 سال شد.
وی همچنین هدایت تیم بسکتبال جوانان ایران در مسابقه‌های جوانان آسیا در سال 2006 را برعهده گرفته بود.
قهرمانی 2007 با رایکو ترومن
در تحولات روزافزون بسکتبال ایران، رایکو ترومن برای هدایت تیم ملی از صربستان به ایران آمد. وی با تیم ملی بسکتبال برای نخستین بار قهرمانی آسیا را در رقابت‌های جام ملت‌های 2007 آسیا کسب کرد. علاوه بر آن، ایران با کسب سهمیه المپیک در این رقابت‌ها، مسافر المپیک 2008 پکن شد. علاوه بر مهران حاتمی که در جام ملت‌های آسیا و المپیک دستیار ترومن شده بود، محسن صادق‌زاده نیز فقط در دیدارهای تدارکاتی و اردوهای آماده‌سازی پیش از المپیک کمک مربی تیم ملی شد.
قهرمانی جام ملت‌های آسیا در سال 2009 و با کسب سهمیه رقابت‌های جهانی در سال 2010 با وسلین ماتیچ هموطن ترومن تکرار شد. ایران برای نخستین بار راهی رقابت‌های جهانی ترکیه شد.
تیم ملی بسکتبال با بچیروویچ و دستیار مقدونیه‌ای او بوبان میتف.
استخدام مهمت بچیروویچ، پنجمین مربی یوگسلاوی‌تبار از بخش اسلوونی منجر به قهرمانی در جام ملت‌های 2013 و حضور دوباره ایران در جام جهانی 2014 اسپانیا شد. طی سال‌ها مهران حاتمی و صفاعلی کمالیان به عنوان مربی تیم ملی به تناوب روی نیمکت تیم ملی قرار گرفتند و از سال 2013 مهران شاهین‌طبع به جمع مربیان تیم ملی پیوست. وی دستیار بچیروویچ و سپس درک بائرمن سرمربی آلمانی تیم ملی شد.
پس از مربیان صرب، درک بائرمن جایگزین بچیروویچ شد و با او در جام ملت‌های 2015 مدال برنز گرفتیم. بائرمن در رقابت‌های انتخابی شانس دوباره در تورین ایتالیا به مؤفقیتی دست نیافت و ایران را ترک کرد.
مهران حاتمی بعد از نزدیک به 15 سال، مربیان ایرانی را به جایگاه سرمربیگری تیم ملی بازگرداند. وی نایب قهرمانی کاپ آسیا 2017 را در کارنامه دارد.
دوران سرمربیگری شاهین‌طبع با کمک فرزاد کوهیان در تیم ملی بسکتبال
بعد از حاتمی، مهران شاهین‌طبع، پنجره‌های جام جهانی و مسابقه‌ها جام جهانی 2019، بازی‌های آسیایی 2018، و المپیک 2020 همچنین پنجره‌های مقدماتی کاپ آسیا را به کارنامه مربیگری خود در زمان سرمربیگری تیم ملی اضافه کرد.
تیم ملی بسکتبال با هدایت مصطفی هاشمی در پنجره‌های جام جهانی 2023. اسفند 1400
در شهریور 1400، مصطفی هاشمی سرمربی تیم ملی بسکتبال شد. وی تاکنون در دو پنجره انتخابی جام جهانی مقابل بحرین، سوریه و قزاقستان روی نیمکت تیم ایران نشسته است.
سرمربیان تیم ملی از آغاز تاکنون
کاظم رهبری، حسین سرودی، حسین جبارزادگان، حسن کساری، ابوالفضل صلبی، حسین صعودی‌پور، مصطفی افوضی، ( مربیان به تناوب از سال 1327 تا 1345)، دان لینهان (1966)، حسن اشتری، علیرضا اوشار ( اوشار تیم بانوان بین سال‌های 1346 تا 1348)، لوچیان واسیلیسکو(1970)، جورج شیرالیو (1974)، محمود عدل، حسن کریمی (به تناوب تا پیش از انقلاب)، عنایت آتشی (1981 نرفت و 1983)، رضا اسماعیلی (1985)، مجید توفیق (1989)، اسدالله کبیر (1990)، والری لونیکخین (1991)، ویتالی زاستاخوف (1993 و 1994)، منوچهر شهامت‌نژاد (1995)، سعید فتحی (1997)، عنایت آتشی (1998)، گری لمون، سعید ارمغانی و داریوش نبوی (بین سال‌های 1379 تا 1381)، نناد ترایکوویچ (2003)، ولادیمیر بوسنیاک (2004)، محمدمهدی ایزدپناه (2005)، فردریک اونیکا (2006)، رایکو ترومن (2007 و المپیک 2008)، وسلین ماتیچ (2009 و 2010 و 2011)، مهمت بچیروویچ (2012 تا 2014)، درک بائرمن (2015 و 2016)، مهران حاتمی (2017)، مهران شاهین‌طبع (2018 تا المپیک 2020 که در سال 2021 برگزار شد) و مصطفی هاشمی (2022).
مربیگری زنان بسکتبالیست ایران تا پیش از انقلاب بر عهده مربیان مرد داخلی و خارجی بود مانند جورج شیرالیو در جام ملت‌های 1973 و بازی‌های آسیایی 1974. بیژن قهرمانلو در سال 1355 هدایت تیم ملی بانوان ایران را برعهده گرفت اما تیم به مسابقه‌های قهرمانی آسیا در هنگ کنگ اعزام نشد. پس از انقلاب مربیان زن از جمله منیژه نوروزیان و فریده هادوی سرمربیگری تیم ملی را بر عهده گرفتند که هادوی 15 سال سرمربی تیم ملی بود. شایسته متشرعی از سال 1397 سرمربی تیم ملی است.
این مطالب برگرفته از کتاب‌های «100 سال بسکتبال»، «بسکتبال رویای نسل‌ها» و «داستان یک قرن» نوشته افشین رضاپور است.